صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان:
سیستان و بلوچستان یادآورسرزمین پهلوانان اسطوره ای ایران(رستم، سهراب، زال و...) است. این سرزمین که نام آن بارها در شاهنامه فردوسی آمده؛ درجنوب شرقی ایران واقع شده و به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود، درتمام دورههای تاریخی ازاهمیت ویژهای برخوردار بوده است. سیستان و بلوچستان همواره در درازای تاریخ، معبر و گذرگاهی میان شرق و غرب بوده و به همین دلیل ترکیب قومی آن نیز همواره در معرض تغییر، تحول و دگرگونی بوده است. مهم ترین محصول منطقه سیستان و بلوچستان؛ گندم است که درصد قابل توجهی از زمینهای زیرکشت را به خود اختصاص داده و صنایع آن نیز در اطراف شهرهای بزرگی چون زاهدان قرار گرفته است. شیوه های مختلف معیشت و زندگی، موسیقی سنتی و زیبا، صنایع دستی هنرمندانه وجذاب، آثار تاریخی و معماری کم نظیر، شهرهای باستانی چون شهرسوخته زابل- که با قدمت 3500 تا 4000 سال قبل ازمیلاد؛ بی‌گمان روزگارانی دراز یکی از مهمترین مراکز شهرنشینی آسیا درعصرمفرغ بوده- به همراه جلوه های طبیعی چون: ساحل دریای مکران (عمان)، منطقه آزاد چابهار، دریاچه مشهورهامون و... سیستان و بلوچستان را به یکی از استا ن های جذاب ایران در زمینه گردشگری تبدیل کرده است
سکه دوزی :
پر گذشته‌ای نه چندان دور هنر سکه‌دوزی در خانواده بلوچ نقش صندوق پس‌انداز را داشته است به این صورت که زنان هنرمند بلوچ در مواقع گشاده‌دستی و رفاه، مازاد درآمد خانواده را تبدیل به سکه کرده و از آن در سکه‌دوزی استفاده می‌نمودند و در مواقعی که خانواده دچار تنگدستی می‌شده از سکه‌های پس‌انداز شده، کمک می‌گرفتند. امروزه این هنر، به عنوان تزئین رویة رختخواب پیچ و تزئینات دیوارکوب تولید و به بازارعرضه می‌شود
گلیم بافی :
این هنر در تمام استان و بیشتر در بین عشایر و طوایف بلوچ و بلوچ‌های ساکن در سیستان تولید می‌شود. و ارتباط قوی با عشایر شمال و مرکز خراسان دارد. این هنر در بلوچستان نواحی گشت، بم‌پشت، کشتگان از توابع شهرستان سراوان و بزمان، آهوران، بنت، فنوج از توابع شهرستان ایرانشهر رایج است.عشایر مواد اولیه را از پشم دام‌های خود تهیه می‌نمایند. رنگ‌های مورد استفاده در گلیم عمدتاً تیره و در زمینه‌های قهوه‌ای، قرمز تیره مایل به قهوه‌ای، آبی سیر و شتری و رنگ‌های روشن مثل زرد، سبز، کرم، قرمز، سفید است و در شکل‌گیری طرح‌های بلوچی نقش به سزایی دارد.. نقوش و طرح‌ها عموماً راه‌راه، هندسی و محرمات است.دستگاه گلیم‌بافی به صورت افقی است و کمتر از دار عمودی استفاده می‌کنند و شیوة برپایی آن در سیستان با بلوچستان تفاوت دارد. یکی از انواع گلیم "سفره نان" است که از رنگ‌های بیشتر روشن استفاده می‌شود. از بافت گلیم نوارهایی به عنوان مال‌بند، و مهار بند شتر - مانند سکه و آینه‌دوزی- نیز تولید می‌گردد که تزیین آن بیشتر با خرمهره و صدف، منگوله‌های پشمی باقی‌مانده از مواد اولیه است. گلیم در ابعاد مختلف به عنوان زیرانداز، چادرشب، کناره، سجاده، جوال و ... تولید می شود.
سکه دوزی و آیینه دوزی:
سکه‌دوزی هنری است که تولیدات آن اغلب جهت تزئین قسمت پایین تخت‌خواب‌ها، حاشیة بالای دیوار اتاق پذیرایی (به صورت نواری مستطیل شکل و بلند دیوارکوب)، به صورت آویزهای سه‌گوش در چادرهای عشایری و گاه به منظور آذین حیواناتی مانند شتر (همانند فیل‌ها در هندوستان) به کار می‌رود. سکه‌دوزی یکی از اقلام مهم جهیزیه عروس است. مناطق عمده تولید سکه‌دوزی در بلوچستان شامل اطراف شهرستان ایرانشهر (اسپکه، چانف، آهوران) و دشتیاری و منطقة سرحد، نواحی شهرستان‌های زاهدان و خاش است. همان‌طور که از نام آن پیداست در گذشته بر روی بافته‌های پشمی به صورت نوار در ابعاد مختلف سکه دوخته می‌شده و تزیینات حاشیه در طرح‌های مختلف شامل آیینه، دکمه، خرمهره، صدف و منگوله‌های پشمی بوده است و در حال حاضر بر روی نوارهای پارچه‌ای و کامواهای رنگی با انواع پولک و منجوق و نوارهای طلایی و نقره‌ای رنگ به کار برده می‌شود.
قالی بافی :
قالی‌بافی از صنایع مهم استان به شمار می‌رود و در اقتصاد جامعه اهمیت بسزایی دارد و بیشتر توسط عشایر منطقه بافته می‌شود و شامل قالیچه 3 متری و 1 در 2 متری و کناره‌‌قالی، خورجین، پشتی به ابعاد مختلف و عموماً کوچک‌تر از حد معمولی است. برای رنگ کردن نخ‌های قالی از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شود. این رنگ‌ها بیشتر تیره وگرم، یعنی قهوه‌ای تیره، مشکی و قرمز متمایل به قهوه‌ای، مشکی و رنگ‌های روشن سفید، کرم، نارنجی متمایل به قرمز با درصد کم است. نقوش قالی‌ها اغلب گیاهی، درخت زندگی، هندسی و حیواناتی چون شتر و بز، پرندگان و نمادهای انسانی است. قالی در سیستان: قدمت این هنر، با ورود شاخه‌ای از اقوام سکائی به سیستان برمی‌گردد. این قوم در قرن پنجم پیش از میلاد بافته‌های خود را تولید می‌نمودند. زیراندازهای سیستانی به سه نوع تقسیم می‌شود: 1. نوع تاریخی یا کهن که تا آغاز سدة چهاردهم هـ.ق بافته می‌شد. 2. نوع میانه که از حدود اواخر قرن سیزدهم هـ.ق بافته شده و هنوز هم رایج است. 3. نوع نو، که هم‌اکنون بافته می‌شود. عمدة مواد اولیه توسط روستاییان تهیه شده و از رنگ‌های متنوع استفاده می‌نمایند. نقوش اغلب تجریدی و به صورت هندسی، مرغی، انسانی یا طرح و بافت کلی مددخانی، بهلوری، خشتی، سلیمانی و گلدانی و ... است. در حال حاضر فرش سیستان به دلیل نوع طرح، رنگ، نقش، ابعاد، دوام علاوه بر بازارهای داخلی در بازارهای خارجی هم فروش دارد. سیستان به لحاظ ارتباط گستردة فرهنگی و هنری با بلوچستان، عشایر خراسان، ترکمنستان، در زمینة نقش و رنگ و ابعاد قالی‌های خود با این مناطق وجوه اشتراک فراوان دارد.
سوزن دوزی:
امروز هنر سوزن‌دوزی در استان، بیشتر با نام بلوچی‌دوزی و پریوار دوزی یاد می‌شود. چرا که این هنر در منطقة سیستان (خامه‌دوزی- سیاه‌دوزی) - تا اندازه‌ای متمایز از سوزن‌دوزی بلوچستان بوده و از بین رفته است. هرجا که نام بلوچستان باشد، هنر منحصر به فرد و زیبای بلوچی‌دوزی نیز در کنار آن، نمایانگر ذوق و سلیقه مردم این دیار است. اهمیت سوزن‌دوزی در نقوشی است که عمدتاً به صورت اشکال هندسی بوده و هنرمند با استفاده از ساده‌ترین مواد اولیه چون پارچه، نخ و سوزن زیباترین نقوش رنگی را به‌وجود می‌آورد. و در پریواردوزی از آینه‌های کوچک (سیصد یا هفتصد آینه) استفاده می‌کنند. اهمیت سوزن‌دوزی در زندگی روزمره مردم باعث شده تا دختران از سنین بسیار پایین، تحت آموزش این هنر قرار بگیرند. استفاده از رنگ، نوع نقوش و جنس پارچه‌ها، رابطه مستقیمی با درآمد اقتصادی هر خانواده دارد و با توجه به سن افراد و آداب و رسوم هر منطقه، متفاوت است. در انتخاب رنگ معمولاً رنگ‌های روشن و گرم مانند نارنجی و قرمز به عنوان رنگ‌های اصلی و رنگ‌های دیگری مثل سبز، سفید، سیاه و قهوه‌ای به عنوان رنگ‌های فرعی در طرح‌ها به کار برده می‌شود. در منطقة مکران بیشتر از رنگ‌های شاد و تند و نقوش ریز و پرکار استفاده می‌شود. نقش‌های به کار برده شده، هر کدام اسم و مفهوم خاصی دارد. این نقش‌های نمادین با عقاید، باورها، طبیعت و معیشت مردم بی‌ارتباط نیست. تداوم این نقوش در دیگر هنرهای سنتی استان مانند سفالگری، گلیم‌بافی، قالی‌بافی به وضوح قابل روئیت است. عمده‌ترین مناطق تولید سوزن‌دوزی در شهرستان‌های نیکشهر و ایرانشهر شامل مناطق چانف، اسپکه، لاشار، فنوج، سوردمیج، شهریانج، گواتک، مته‌سنگ، انکوچ‌پیپ، هریدوک، کوپچ، قاسم‌آباد و بزمان است. همچنین در شهرستان سراوان نیز مناطق سیب‌سوران، ناهوک و گشت و در شهرستان خاش در نواحی ایرندگان و مارندگان و دیگر مناطق بلوچستان و بلوچ‌های ساکن روستاهای توابع شهرستان زابل، این هنر رایج است
سکه دوزی بلوچ :
سوزن‌دوزی عبارتست از کارهای دست‌دوزی که تنها با مدد دستان توانا و فکر خلاق هنرمندان بر عرصة پارچه جاودان می‌گردد، و آنچه برجای می‌ماند تنها حاصل ذوق، سلیقه، ابتکار و استعداد قابل تحسین هنرمندان این وادی است این هنر در بلوچستان پیشینه‌ای دراز دارد و می‌توان آن را عصارة درد و دلهای زنانه و بازتاب خاطرات تلخ و شیرین قومی در طول تاریخ برشمرد که خود آمیزه‌ای ذهنی از آهنگ و ریتم حرکت دستها گردیده است و منجر به پدید آمدن آثاری جاودان و جاودانه بر تار و پودی سرد و بی‌روح می‌گردد. انواع محصولات سوزن‌دوزی عبارتند از: رومیزی، سجاده، کوسن، روتختی، جانماز، سفره عقد، پرده، آباژور، اشارپ، پشتی و ... از جمله عمده‌ترین مراکز سوزن‌دوزی استان می‌توان به: اسپکه، بمپور، نکوچ در ایرانشهر، پیپ، مته سنگ، چانف در نیکشهر، روستاهای ایرندگان و مارندگان در خاش، جالق، سوران، گُشت، کله‌گان در سراوان و همچنین در شهرستان زاهدان اشاره نمود
پشتی و خورجین بافی :
پشتی‌بافی یکی دیگر از هنرهای سنتی رایج در این استان است. نقوش به کار رفته بر پشتی اغلب همانند نقوش قالی و گلیم، و در ابعاد کوچک‌تر است. رنگ‌ها نیز معمولاً تیره انتخاب می‌شوند، مراکز عمده‌ی تولید پشتی در سیستان، نواحی بنجار، کرباسک، دهمرده، ده‌بزی، دوست‌محمد، شهرکی و ناروئی است. متأسفانه تولیدات این هنر بتدریج در حال نابودی است. همچنین این رشته ها جزء صنایع دستی این استان می باشد: سفالگری، حصیر بافی، ابریشم بافی، نوار بافی. با توجه به نى زارهاى اطراف دریاچه هامون ساخت انواع محصولات حصیرى از نوع نى که در محل به نام "لوخ" معروف است در این مناطق رونق فراوانى دارد. همچنین در مناطق مرکزى و جنوب شرقى استان نیز از برگهاى نوعى نخل بنام محلى "داز" انواع محصولات حصیرى بافته مى شود . یکى از صنایع بسیار معروف این استان سوزن دوزى است که خاص زنان بلوچ است. محصولات سوزن دوزى تنوع بسیار دارد و از لباس و رومیزى تا وسایل تزئینى را در بر مى گیرد. خامه دوزى نیز شبیه سوزن دوزى است که در بافت محصولات از آیینه هاى ریزى براى تزیین استفاده مى شود. رومیزى ، کلاه، جلیقه و پیش سینه از جمله مهم ترین چیزهایى است که بر روى آنها خامه دوزى مى شود. در روستاى کلپورگان شهرستان سراوان سفالگرى سابقه شش تا هفت هزار ساله دارد. از ویژگى هاى خاص سفال گلپورگان آن است که اولا تنها زنان به سفالگرى اشتغال دارند. در ساخت ظروف و اشیاء سفالى از چرخ سفالگرى استفاده نمى شود و شکل دهى با دست است.
خامه دوزی سیستان (خامک دوزی) :
این نوع سوزن‌دوزی، خاص منطقه سیستان است که نقوش آن توسط نخ ابریشمی یا پنبه‌ای که معمولاً به رنگ سفید است بر روی پارچة پنبه‌ای یا کتانی دوخته می‌شود. نقوش با توجه به نوع دوختشان حالت برجسته‌ای بر روی پارچه دارند که این حالت موجب زیبایی پارچه می‌گردد. کاربرد خامه‌دوزی بر روی لباس، جانماز، رومیزی، کوسن و عرقچین می‌باشد.
سفالگری:
سفالگری هنر و صنعت ظریف و حساسی است که از شرق سرچشمه می‌گیرد و آمیزه‌ای از دقت نظر و تیزبینی و زیبایی پرستی شرقی می باشد .. سفالگری را می‌توان نخستین هنر سنتی نام برد که از نیاکان و ادوار گذشته به ارث رسیده است با توجه به ظروف سفالین کشف شده در نواحی دهانه غلامان و روستای دامن می‌توان قدمت سفال را در این منطقه 2 هزار سال قبل از میلاد رقم زد. زنان بلوچ با استفاده از خاک رس اطراف محل سکونتشان به ساخت ظروف می‌پردازند و برای زیبایی آن نقوشی را که سینه به سینه از مادر به فرزند رسیده مزین می‌کنند پس از پخت ظروف سفالین به دلیل نوع خاک بکار رفته در ساختشان بعد از پخت به رنگ قرمز در می‌آیند که خصوصیات فوق این نوع سفال را از سایر سفالهای مناطق دیگر ایران متمایز کرده است ساخت سفال در حال حاضر در مناطق کلپورگان سراوان و روستای کوهک، سرباز، بصورت فعال و در مناطق هولنچکان، گلک، شاهی گور به صورت نیمه‌فعال است. از محصولات تولید شده توسط زنان بلوچ می‌توان به کوزه، چلیم، بشقاب، کاسه، قندان، سینی، گلدان، قوری، اسپند دودکن، خمیردان، سرخمیردان و ... اشاره نمود.
حصیربافی :
حصیربافی در منطقه سیستان با گویش خولک‌بافی و در منطقه بلوچستان با گویش تگرد تلفظ می‌شود. که از نظر نوع مواد اولیه با هم تفاوت زیادی دارند. خولک‌بافی از ساقه‌های نی و تگرد از برگ درختان خرمای وحشی (داز) بافته می‌شود. محصولات تولیدی حصیربافی سیستان عبارتند از: پرده، سایه‌بان و مصارف دکوراتیو نیز دارند و از محصولات تولیدی حصیربافی در مناطق بلوچستان می‌توان به روپگ (جارو)، پَروند، سواس (نوعی کفش)، سمان (زیرانداز)، سفت ـ محلی (جانماز)، کچو (خورجین)، کپات (سبد کوچک) و ... اشاره نمود. مهمترین مناطق تولید حصیربافی سیستان در شهرستان زابل و توابع آن می‌باشد و از مناطق تولیدی حصیربافی بلوچستان می‌توان به نیکشهر، سراوان و سرباز اشاره نمود.
زیور آلات سنتی :
طلا فلزی جاودان و درخشنده است که اهمیت زیادی را در زندگی تاریخ بشر داشته است وجود کوره‌های ذوب فلز در این منطقه که شاید قدیمی‌ترین کوره‌های فلز در جهان باشد نشان از قدمت هنر فلزسازی در این منطقه می‌باشد زیورآلات سنتی اغلب برای خودآرایی و گاه ریشه‌های مذهبی نیز دارد تاریخچة بیشتر نگاره‌ها و نقشها و روشهای تزئینی زیورآلات به روزگاران باستان برمی‌گردد. هنر زیورآلات سنتی در این منطقه آمیزه‌ای از هنر میناکاری، مرصع‌کاری، مشبک‌کاری، منبت‌کاری و کنده‌کاری است. این هنر دارای تنوع محصولاتی است که می‌توان به دُر (گوشواره)، سینه‌ریز، پاورنج، چوری (النگو)، سربند، گردن‌بند، کپگو اشاره نمود.
[