منطقه جالق که یکی از مناطق کهن تاریخ استان محسوب می گردد که دارای آثار باستان شناسی و تاریخی ویژه و فراوانی است که علاوه بر اینکه دارای تمدن وفرهنگ غنی از گذشته های تاریخی را با خود همراه دارد و جالق در مقایسه با قبل از انقلاب بسیار پیشرفت نموده است که همه رشد و توسعه خود را مدیون انقلاب مقدس جمهوری اسلامی ایران است که در همه زمینه ها از نظر علمی و فرهنگی و اقتصادی و آموزشی و امکانات رشد نموده است ، و به هیچ عنوان قابل مقایسه با دوران قبل نیست . متاسفانه در چند سال اخیر گنجینه های تاریخی و باستانی این منطقه با حفاری غیر قانونی ، بسیاری از اشیاء تاریخی این منطقه ، به تاراج برده شده است . به صراحت می توانیم بگوییم که هیچ تپه و منطقه ای را نمی توان درجالق یافت که زیر و رو نشده باشد.غارتگران اشیاء عتیقه، با حالتی جنون آمیز همه جا را کنده اند . قبرهای بسیاری از مردم تا جسد نوزادن در دیوارها ، همه کنده شده است ، که متاسفانه تا امروز سازمان میراث فرهنگی وشهرداری منطقه اقدام خاصی را برای حفظ این آثار نکرده است. بسیاری از مردم منطقه بر اثر نا آگاهی از ارزشمندی این آثار تاریخی  و باستانی حتی خشت های قلعه های تاریخی را غارت نموده اند. و حتی در کنار این قلعه ها تاریخی سفالهای ارزشمندی قرار دارد که متاسفانه غارتگران بسیاری از اشیاء را شکسته اند واستخوان ها را از بین برده اند ، چه بسا بتوان با حفظ این آثار قومیت و تاریخ این مردم را شناسایی کرد ، در هر گور ویران شده برگی از تاریخ و تمدن جالق نابود گردیده است ، اشیاء و اسناد تاریخی بسیاری هم نزد مردم پنهان شده که گذشت زمان هم ، آنها را نابود خواهد کرد.در مجموع این منطقه نیازمند بررسی های بیشتر تاریخی و باستان شناسی است که بتوان اطلاعات بیشتری به دست آورد و حفظ آثار تاریخی   آینده ی روشنی را برای این منطقه رقم خواهد زد و چه بسا تاریخ تمدن بلوچستان را هم دگرگون نماید که با حفاری های علمی باستان شناسانه بتوان تاریخ بلوچستان را برای آیندگان حفظ کرد.     شهر جالق  از نظر تاریخی و باستان شناسی یکی از مناطق مهم استان سیستان و بلوچستان محسوب می گردد. که تمدن و تاریخ آن به قبل از اسلام بر می گردد.این منطقه در گذشته مناسبات فرهنگی و تجاری با هندوستان کهن داشتند .شاید پیشینه و تلاشهای باستان شناسانه درشناخت مناطق مختلف سیستان و بلوچستان هنوز به نیم قرن نرسد. و مهم تر آنکه تمرکز بیشتر تلاش های انجام شده باستان شناسی تنها در یکی یا دو حوزه انجام گرفته است ؛ از جمله این فعالیت ها ، بیشتر در مناطقی چون «شهر سوخته » در سیستان و «تپه بمپور» در ایرانشهر بوده است ولی در این منطقه (جالق ) به علت دوری از پایتخت و مرکز استان تحقیقات مقطعی و محدود صورت گرفته است و همین امر سبب گردید ، نگارنده به پژوهش هدفمند در این منطقه در جهت شناخت تاریخ منطقه جالق به همراه بررسی اجمالی وضع اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و... دست بزند ، و با همه ی کمی ها و کاستی ها تاریخ و تمدن این منطقه را  بررسی نماید ، این مقاله با توجه به کمبود منابع به روش میدانی و مصاحبه بر اساس تاریخ شفاهی و همچنین استفاده از اسناد و نوشته های مرکز اسناد زاهدان و همچنین بررسی های باستانشناسی جناب آقای دکتر سجادی باستانشناس معروف کشور تهیه گردیده است ..

 1)بررسی وضع جغرافیایی جالق:

شهر جالق یکی از قدیمی ترین و کهن ترین شهر های استان سیستان و بلوچستان است که تمدن و فرهنگ آن به دوره باستان بر می گردد.این شهر در 76 کیلومری شمال شرقی شهرستان سراوان قرار دارد و جمعیت آن در حدود 35 هزار نفر و وسعت منطقه در حدود 5200 کیلو متر می باشد و    150    کیلو متر مرز مشترک با کشور همسایه ، پاکستان دارد علت پیدایش این منطقه در واقع وجود منابع آبی غنی زیرزمینی است که سرچشمه ی زندگی به همراه حوزه جغرافیایی و عامل مهم در شکل دهی به استقرار های انسانی درمنطقه است این شهر شامل دهستان مرکزی (جالق) دهستان کله گان  و ناهوک  و سینوکان  است، که از نظر جغرافیایی منطقه کوهستانی به شمار می آید.و حوزه جغرافیایی منابع آب آن بیشتر فصلی است . و نبود سرچشمه های دائمی آب از یک سو و ناتوانی از کنترل آب سبب شد ، در این منطقه مردم به فکر دستیابی به تکنولوژی ساخت قنات باشند که منبع دائم آب را فراهم نمود.

2)آب و هوا:

   آب و هوای جالق گرم و خشک است که هر چه به طرف شمال می رود از گرمای آن کاسته می شود البته به خاطر اینکه این منطقه شبه کوهستانی است ، آب و هوای آن هم تحت تاثیر اقلیم کوهستانی قرار دارد در این منطقه به ندرت برف می بارد و باد های نسبتا شدید از جانب شمال ناپیوسته در آن می وزد که در طول تابستان هر چند به صورت ناپیوسته ادامه دارد . زمین جالق از سنگلاخ و سنگ بوده و وزش مداوم باد و جابجایی ریگ ها مشکلاتی را برای مردم فراهم نموده است خانه های جالق بیشتر از گل و خشت ساخته می شد و سقف آن در بیشتر موارد از چوب نخل خرما است که در بیشتر بناهای تاریخی این منطقه قابل مشاهده است .

3) وجه تسمیه جالق : 

جالق نام یکی از کهن ترین  بخش های بلوچستان است نام جالق به شکل های گوناگون چون «ژالق »، «زالق»، «جالگان» آورده شده است . در زمان قدیم نام این منطقه گلشن بود ، در زمان اعراب بدون جنگ تسلیم ربیع بن زیاد حارثی شد. در مورد وجه تسمیه جالق دو نظر عمده وجود دارد. برخی بر این باورند که پس از حمله مغول به ایران که عده ای از سپاه مغولان برای از بین بردن جلال الدین خوارزمشاه که مقابل لشکریان مغول در جنگ «سند» از هندوستان به طرف ایران آمده بود به سیاست «سرزمین سوخته» رو آوردند و حمله آنها به گلشن (جالق)به همین قصد بود ، که فرزندان چنگیز از حمله «جغتای» و «اکتای»  به گلشن آمدند و این شهر را با خاک یکسان نمودند ، که از این زمان گلشن تبدیل به جالق که در زبان محلی به معنای ویرانه و جای پست می باشد تغییر کرد.مغولان علاوه بر کشتار مردم تمام چاه های آب و قنات ها را با چوب درختان و سنگ پر کردند.به این دلیل که جلال الدین خوارزمشاه در بازگشت به ایران از این منطقه عبور میکند ، بدون آذوقه بماند به همین علت شهر زیبای گلشن تبدیل به ویرانه شد. 2)نظریه دوم: دلیل دوم نام گذاری جالق این است که قبل از هجوم مغولان به این سرزمین، به خاطر سر سبزی منطقه و وجود چشمه های بکر و بی نظیر که گاهی تا نیم متر فوران می کرد و همچنین قنات های فراوان به جلگه تبدیل شده بود ، که به مرور زمان تبدیل به جالق گردید.

بررسی تاریخ جالق دوره های باستانی و تاریخی جالق :

قدمت سکونت در جالق با توجه به تنوع آثار باستانی در آن بیشتر از 3000 سال قبل باز می گردد ، وجود قنات در این مرز و بوم شاید مهمترین عامل سکون بوده است، بخش جالق با 21 روستا در شرقی ترین منطقه سراوان و استان قرار دارد و همسایه کشور پاکستان به شمار می رود و این منطقه را  می توان جزء سرسبز ترین نقاط شهرستان سراوان نام برد.کار بررسی باستان شناسی بخش جالق شهرستان سراوان از تاریخ 18 آذر ماه 1385 و با استقرار گروه بررسی در شهر جالق آغاز گردید و این بررسی که در کل بخش جالق به انجام رسد و در بر گیرنده یافته ها و داده های علمی ارزشمندی از این برنامه یک ماهه بود. دوره های باستان شناسانه بخش جالق را به طور کلی   می توان به 3 دوره کلی پیش از تاریخ ، تاریخی و دوره بعد از اسلام طبقه بندی نمود ، که بر پایه های باستانی و تاریخی است.

ب)دوره تاریخی

دوره تاریخی در این منطقه دارای یک ویژگی برجسته است و آن دستیابی به فناوری ساخت قنات است که دگرگونی ویژه ای در گونه استقرار رخ داده و عامل مهم در یکجا نشینی محسوب می گردد . پدیده ساخت قنات را باید حاصل اشاعه فرهنگی و و تمدنی دانست که از دوره سلسله اشکانی آغاز می گردد هر چند که داده های تمدنی در حد وسیع در دورهای تاریخی نیمه اول هزاره دوم در دوره هخامنشی به دست نیامده است و نمی توان با قاطعیت ، نظر دیدگاه استواری بیان کرد اگر چه به پیروی از داده های نوشتاری و تاریخی نیز نمی توان ، منکر زندگی و استقرار انسانی در دوره هخامنشی در منطقه شد. در دوره اشکانی این منطقه در سطح گسترده مورد سکونت قرار گرفت ، میزان محوطه های شناسایی شده این دوره نسبت به قبل بیشتر است ، دراین قسمت شاید بتوان گفت که بیشترین تمرکز این گونه محوطه ها در اطراف روستای «چگرد»  است که در 5 کیلومتری شمال جالق قرار گرفته است و بزرگترین محوطه در این دوره نیز ، محوطه وسیع کوه چگرد با ابعادی در حدود 1 کیلومتر مربع می باشد که در نوع خود بزرگترین محسوب می شود،  در این محوطه پارتی یا اشکانی سفال های قرمز با پوشش لعاب دار یافت شده است. که از نوع«لوندو»  در محوطه کوه چگرد یافت گردیده است.در شهر جالق نیز محوطه تپه «میرعمر» در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده ، که برای آن تاریخ دوره اشکانی را برای آن در نظر گرفته اند،  همین طور قبرستان قدیمی جالق و نیز «تخت عاشقان» ، «تـُلّ ماهان»  ،«قبرستان سنداتی»  ،«کوه صفر» ، «قبرستان کوپک» از دیگر محوطه های دوره ای اشکانی هستند.

ج)دوره اسلامی:

دانش ما از این دوره نسبت به دورههای قبل بیشتر است که می توان اثر مهم این دوره را «مسجد قلعه دادمحمد» است این مسجد در «تُـلّ ابی بکر» بنا شده ،مسجدی مستطیل شکل دارای یک شبستان و یک حیاط یا نمازخانه تابستانه است ، از دیگر نکات معماری این ساختمان این است که در ظلع شمالی این مسجد یکی از برج ها به شکل مناره ابتدایی یا محلی برای موذن در آمده و از کف حیاط با پله به آنجا راه پیدا می کرده است آثار به جای مانده از این دوران بسیار زیاد است که همگی این آثار در شهر جالق امروزی قرار دارد که شامل آرامگاه بزرگان می شود.آرامگاه هایی که از دوره «سلجوقی» و «ایل خانی» که در منطقه سورو  قرار دارد ، که برجسته ترین این ویژگی این است که شامل یک اتاق مربع شکل با ابعادی تقریبی چهار متر ویک گنبد در فراز آن است که در منطقه «شیشه ریز»  یک آرامگاه با برج دوقلو به صورت دو اتاق کنار هم مربع شکل و گنبد بر فراز آنها ساخته شده است.که این یک استثناء است.   آرامگاه های دوره ایلخانی که نشان صلیب بر بالای تاقچه های بنا دارد ، که بیان بی مانندی از ایدئولوژی و مذهب آنها را در اختیار ما می گذارد و می توان گفت که هم مقابر «کوهکن»  دارای این عنصر می باشد .در بیشتر مقابر «شیشه ریز» نیز این صلیب دیده می شود. از دوران صفوی به این سو تا دوره قاجار در منطقه ، شواهد چشمگیر باستانشناسانه ای به دست نیامده است.ولی می توان به آثار که در «ناهوک» اشاره کرد که از جمله مقبره« شیخ حسام الدین » ناهوک اشاره کرد این مقبره بنایی مستطیلی شکل با دو اتاق مربع شکل و یک اتاق با فضای بینا بین این دو است و همچنین آرامگاه های کوچک مانند «پیرزین» روستای سینوکان، «سردک»   روستای کله گان و نیز تعدادی از این دست را به این دوره نسبت داد.

اوضاع اقتصادی و فرهنگی جالق:

مردمان جالق را بلوچ ها تشکیل می دهند در گذشته تاریخی طوایف چادر نشین مردمی دلیر و سختکوش و تحت تاثیر شرایط خاص محیط خویش پر دوام و بردبار بودند وبا حداقل امکانات زندگی می کنند ، تحمل آنها در برابر سختی ها و مشکلات شاید در هیچ یک از طوایف ایران وجود نداشته باشد اینان در دوستی ثابت قدم و با وفا و به قول خود وفادارند ، از نظر فرهنگی وآداب و رسوم و تمدن و هنر یکی از سرزمین های مهم بلوچستان را تشکیل می دهند، مذهب مردم جالق سنی حنفی است و شغل اکثر کشاورزی است نخلستان و خرما نقش مهمی در اقتصاد این منطقه دارد ، ساکنان اولیه جالق را سه طایفه می دانند طبقه اول « بزرگزاده »  بعنوان حاکم و «ارباب»  بعنوان طبقه دوم و «گبر»  را به عنوان طبقه سوم در گذشته نام می برند و سایر طوایف را مهاجر می دانند ، اما امروزه از نظر فرهنگی جامعه جالق ، طبقاتی است که در مجموع 3 طبقه مهم در این منطقه قرار دارند که طبقه اول حاکمان که شامل «بزرگزاده» و «نعمت اللهی» ها بودند و طبقه دوم شامل دو طبقه است یکی «رئیسی ها» هستند که در گذشته همه حقوق و اختیارات را در دست داشتند و معتقدند اینان مهاجران از دمشق برخی نیز آنان را از کوفه می دانند و اکثریت جمعیت منطقه را تشکیل میدهند . و دیگری «سپاهی» ، که منسوب به مهاجران از منطقه سپاهان اصفهان هستند و طبقه سوم «چاکری» ، که دارای هیچ حقوقی نبودند و طبقه زحمت کش جامعه را شامل می شدند و این طبقه در گذشته دارای حقوق واقعی خود نبودند،  ولی به تدریج با بالا رفتن فرهنگ در منطقه و از جمله اینکه اندیشه اسلام که همه مردم را برابر و هم رتبه هم می داند به تدریج تفکر غیر متمدنانه طبقاتی جای خود را به تفکر شایسته سالاری داده است .هر چند که برای رسیدن به وضعیت مطلوب راه زیادی وجود دارد. سایر طایفه ها در منطقه جالق عبارتد از : ملکزاده، ریگی ، درزاده ، ملازاده ، ملازهی ؛ که این طوایف نیز سهم بسزایی از نظر اجتماعی در منطقه جالق دارند.

الف :ازدواج در جالق:

یکی از سنت های رایج در منطقه جالق ازدواج زود هنگام فرزندان دختر و پسر است که از ویژگی های خاصی برخوردار است ودراسلام هم تاکیدی زیادی به آن شده است.در این منطقه مادر نقش اول را جهت پیدا کردن دختر مورد نظر برای پسرش برعهده دارد و بعد از فراهم کردن مقدمات اولیه و به دست آوردن رضایت ، پدر وارد مرحله بعد می گردد و قرار داد عقد، مشخص کردن میزان مهریه را بر عهده دارد .معمولا در خانواده های بلوچ بخاطر پیروی از سنت پیامبر(ص)مهریه زیاد نمی باشد و شیربها هم که به طور متوسط دو میلیون تومان برای خرید طلا و لباس عروس و داماد بصورت نقدا اخذ می گردد.سپس مقدمات عروسی فراهم می گردد .مراسم عروسی بلوچ ها 3 شبانه روز برگزار می گردد.و به خاطر اینکه همه از جریان عقد و مهریه با خبر شوند مراسم به نام «مال و کاغذی» با حضور اطرافیان عروس و داماد در منزل عروس برگزار می گردد.شب اول معروف به «دُزّکی»  است یعنی مراسم به صورت ساده و کم جمعیت برگزار می گردد.شب دوم معروف به شب حِنّا(حنا بندان) است که خانواده عروس با سینی پر حنا ،شکلات و مشک خوشبو به طرف خانه داماد می آیند که با رقص و شادی زنان انجام می گیرد. در خانه داماد هم با ساز و دهل مردم به رقص و محلی می پردازند واین کار تا صبح ادامه دارد.در حین رقص خانواده داماد پول بر دهان رقاصان می گذارند.در روز بعد از مردم به صرف ناهار دعوت به عمل می آید و در نزدیکی های عصر اقوام برای مراسم شستن داماد و بردن او با ماشین در مکانی که چشمه خوبی داشته باشد، آماده می گردند  اقوام نزدیک پول و شکلات بر سر داماد می ریزند. تا اینکه شب پایانی که شب نکاح است فرا می رسد .که خطبه نکاح توسط ملای محل خوانده می شود و داماد را نزدیک اتاق عروس می برند و زن های محل و نزدیکان عروس قبل از اینکه داماد وارد اتاق شود ، جیب داماد را به عنوان «سرگواپی»  یعنی آرایش عروس خالی می کنند و بعد نکاح صورت می گیرد و زنها با حالتی خوب و زیبا آواز می خوانند و بعد از نیم ساعت اتاق را خالی می کنند و عروس و داماد رسما زن و شوهر می گردند . و خانواده عروس صبح زود صبحانه دلپذیر را برای عروس و داماد مهیا می کنند روز بعد اطرافیان عروس و داماد با هدیه جهت تبریک عروسی ،پول و نبات و شکلات به عروس و داماد می دهند.و بعد از سه روز عروس و داماد جهت مراسم «هفتیک»  یعنی آوردن عروس به خانه اصلی شوهر ، مراسم ذبح گوسفند و دعوت نزد خانه شوهر انجام می گیرد و به این صورت مراسم عروسی به پایان می رسد.

  ب: مراسم عزاداری در جالق :

مراسم عزاداری در شهر جالق به این صورت است که در هنگام فوت یکی از اعضای خانواده ، از طریق بلند گوی مساجد ، خبر فوت و ساعت دفن و محل قبرستان اعلام کرده ، و بعد از غسل میت و کفن ، او را به قبرستان مورد نظر منتقل نموده که در آنجا امام محله ، به سخنرانی و دلداری خانواده عزادار می پردازد و بعد از مراسم نماز ، میت را دفن می کنند ، و بعد حضار دعای قبر را با سوره حمد وسه بار سوره توحید می خوانند  مراسم پرسه همان روز به وسیله نزدیکان میت صورت می گیرد و یکی از ویژگی های مهم مراسم پرسه در شهر جالق اینست که در سه روز خانواده عزادار حق درست کردن غذا را ندارند و همسایه ها برای آنان غذا تهیه می کنند و جهت ناهار و شام که توسط شخص دعوت کننده در منزلش انجام می گیرد ،سپس افراد وقتی که وارد منزل عزادار می شوند ، یکبار سوره حمد و سه بار سوره توحید را تلاوت کرده  و دستها را به نشانه دعا بلند می کنند و سپس به عرض تسلیت و به خانواده عزادار می پردازند و خانواده عزا دار بعد از مدت سه روز در خانه ماندن در روز چهارم به کار و فعالیت خود می پردازند و مراسم بدین صورت به پایان می رسد .

6.جاذبه های تاریخی و باستانی منطقه جالق:

منطقه جالق به دلیل بعد مسافت و همچنین محروم ماندن از امکانات رشد و توسعه ، متاسفانه مورد بی مهری واقع شده است.وجود آثار تاریخی متعدد در این سرزمین حکایت از تحولات و حوادث فراوانی می کند. شناسایی نشدن مجموعه آثار تمدنی و باستانی به هموطنان ، که در واقع قسمتی از تاریخ کشور مان محسوب می شود،  کندی روند رشد فرهنگی ،اقتصادی و اجتماعی را با توجه به بن بست بودن این شهر را در پی داشته است ، درحال حاضر ، بیش از ده ها اثر باستانی که از پتانسیل های بسیار خوب گردشگری منطقه است متاسفانه به دلیل ضعف تبلیغاتی کمتر مورد بازدید و کاوش قرار گرفته است و اغلب این آثار با مصالح خشت و گل بنا شده اند که شامل تپه های پیش از تاریخ ، روستاهای دوره تاریخی و، قصر ها، قلعه ها، آتشکده ها، قلعه های دوران اسلامی ، گنبد ها ، ارگ های حکومتی و بسیاری از آثار دیگر را تشکیل می دهند و به طور کلی آثار شناسایی شده از این دوران عبارتند از: «قلعه شیشه ریز»،«قلعه دادمحمد»،«قلعه کوهکن»،«قلعه سرکوه»،«قلعه گتانوک» ،«قلعه ملک بیگ»،«قلعه کلا ملک»،«قلعه دلمراد»،«قلعه شیر محمد» ،«قلعه چگرد» ،«قلعه های کله گان» ،«قلعه ابی بکر»و غیره که این آثار از نظر باستان شناسی و تاریخی بسیار اهمیت دارند .